Liên Xô tan rã: Bốn lý do chính khiến Liên Xô giải thể cuối 1991

• Nguyễn Giang
• bbcvietnamese.com

2 giờ trướcNguồn hình ảnh, Alamy

Chụp lại hình ảnh,

Trước khi Mikhail Gorbachev từ chức hôm 25/12/1991, ba chỉ huy Nga, Ukraine và Belarus đã khai tử Liên Xô bằng công bố chung 08/12 coi Liên bang Xô-Viết ” chấm hết sống sót trong quan hệ quốc tế “

Ba mươi năm sau khi Liên bang Xô- Viết tan rã, việc xác định ngày cụ thể của sự sụp đổ vẫn là đề tài tranh luận của các sử gia.

Trên mạng xã hội ngày ngày hôm nay, và trong những sách lịch sử từ 30 năm qua, ngày Liên Xô chính thức giải thể vẫn được ghi là 25, hoặc 26 tháng 12 năm 1991 .Về mặt kỹ thuật, cả hai ngày 25 và 26 đều hoàn toàn có thể coi là ngày Liên Xô chấm hết sống sót, tuy cũng chỉ là về mặt hình thức .Vì ngày 8/12/1991, chỉ huy ba vương quốc châu Âu là thành viên chủ chốt của Liên Xô : Nga, Belarus và Ukraine, đã cùng ra công bố ” Liên Xô, với tư cách là một chủ thể của quan hệ quốc tế và thực thể địa chính trị ( geopolitical reality ) nay chấm hết sống sót. “Ngày nay, Tổng thống Nga Vladimir Putin lên tiếng phê phán quyết định hành động giật mình đó của ba chỉ huy những nước cộng hòa châu Âu, nói tiếng Nga, thuộc Liên Xô : Boris Yeltsin ( Nga ), Leonid Kravchuk ( Ukraine ) và Stanislav Shushkevich ( Belarus ), ” đơn phương công bố xóa khỏi Liên Xô ” .Nhưng cũng quyết định hành động này – sau được chỉ huy CH Kazakhstan ủng hộ – khiến Tổng thống ở đầu cuối của Liên Xô Mikhail Gorbachev không còn ” vương quốc nào để chỉ huy ” .Ngày 25/12/1991, sau khi gọi điện thông báo cho Tổng thống George Bush ( cha ), ông Gorbachev công bố từ chức .Về triết lý, những ủy viên của Xô-Viết Tối cao của Liên Xô hoàn toàn có thể bầu chọn ra một tổng thống khác, thay ông Gorbachev .Nhưng họ đã sự không tương đồng và sống trong tâm ý rã đám tới nên số người dự họp ngày 26/12 không có nhiều. Khi họ đến họp trong hội trường ở Điện Kremlin, ai đó đã dọn cả lá cờ Liên Xô khỏi phòng, và một nhóm nhỏ đại biểu xuất hiện ở đầu cuối đã bỏ phiếu thừa nhận một sự đã rồi là Liên Xô giải thể .Nguồn hình ảnh, Getty ImagesChụp lại hình ảnh ,Mikhail Gorbachev, Raisa Gorbachova ( giữa ) và Margaret Thatcher trong một chuyến thăm London năm 1989Khi đưa tin về những sự kiện này, những báo Phương Tây như The Guardian hoặc chọn ngày 25/12 là ngày Tổng thống Gorbachev từ chức, hoặc ngày 26/12, ( The New York Times ) khi Xô-Viết tối cao Liên Xô bỏ phiếu tự chấm hết hoạt động giải trí của mình .

Tờ báo Mỹ có tựa đề khá hình ảnh hôm 26/12/1991 “END OF THE SOVIET UNION; The Soviet State, Born of a Dream, Dies- Dấu chấm hết của Liên Xô: Nhà nước Xô-Viết, sinh ra như một Giấc Mơ, đã chết“

Theo nhận xét của David Krugler trong bài “The Collapse of the Soviet Union in December 1991” trên một trang lịch sử ở Hoa Kỳ, thì “điều trớ trêu là cơ quan ít có quyền lực nhất (Xô-Viết Tối cao Liên Xô), lại có tiếng nói cuối cùng đại diện cho Liên Xô”.

Quả thật, dù chỉ đóng vai trò hình thức, Xô-Viết tối cao, gồm những đại biểu của cả Liên Xô, từ Nga đến những dân tộc bản địa khác trong Liên bang, là cơ quan có quyền ” đóng dấu ” phê chuẩn – theo Đảng Cộng sản chỉ huy – mọi hiệp ước quốc tế của Liên Xô .Vì thế, về pháp lý, sau nghị quyết ngày 26/12/1991, Liên Xô chính thức không còn sống sót như một vương quốc trên trường quốc tế, gây sốc cho cả Hoa Kỳ và nhiều nước khác .Phải mất một thời hạn sau, trong một số ít trường hợp là đến hết 1992, nước Nga mới xử lý xong mọi thủ tục ” tiếp quản ” di sản của Liên Xô và trở thành quốc gia kế thừa, gồm cả những đại sứ quán, địa thế căn cứ quân sự chiến lược, và quan trọng hơn cả là kho vũ khí hạt nhân đóng rải rác ở nhiều nước trong Liên bang ( cũ )

Sụp đổ bất ngờ nhưng sau một quá trình tụt dốc

Khi nói đến Liên Xô cũ, người ta nêu ra những cột mốc khác nhau, kể từ năm 1989 để nói về quy trình tan vỡ ( break-up ) của khối xã hội chủ nghĩa Đông Âu đứng đầu là Liên Xô .Điều đa phần những sử gia phương Tây chấp thuận đồng ý được với nhau là quy trình Liên Xô sụp đổ diễn ra không phải một lúc, mà từ nhiều năm trước, khởi đầu với thời kỳ ngưng trệ ( stagnation ) của TBT Leonid Brezhnev .Theo Jonathan Hasham trong cuốn ” Russia’s Cold War “, thì Liên Xô sụp đổ trước hết là do những xích míc nội tại ( underlying antagonism ) .

Các trường phái khác nhau nay nhấn mạnh vào yếu tố bên ngoài: biến đổi tại Đông Âu, quan hệ với Hoa Kỳ, cuộc chạy đua khoa học, khủng hoảng dầu hỏa, cuộc chiến Afghanistan…hay yếu tố bên trong: chủ nghĩa dân tộc, bộ máy nhà nước bảo thủ, lạc hậu…đã làm lung lay Liên Xô trong khoảng 20 năm trước khi Anh Cả Đỏ của khối cộng sản thế giới ngã kềnh.

Nguồn hình ảnh, RADCHENKO EVGENYChụp lại hình ảnh ,Dấu tích ” khu khắc nghiệt ” – một phần của mạng lưới hệ thống Gulag quyết liệt thời Stalin. Dù đạt nhiều thành tích công nghệ tiên tiến, xã hội, Liên Xô đã đàn áp thẳng tay người dân của chính mình trong nhiều thập niên bằng mạng lưới hệ thống ngục tù kinh khủngXét ra yếu tố nào cũng quan trọng nhưng không phải là duy nhất khiến Liên Xô tan rã mà quy trình suy thoái và khủng hoảng mang tính mạng lưới hệ thống xảy ra từ căn nguyên : Liên Xô chọn một quy mô phi thực tiễn và sử dụng đấm đá bạo lực, quân đội, công an quá lớn nhằm mục đích duy trì quyền chính trị của một đảng toàn trị, bóp nghẹt mọi sáng tạo độc đáo Đổi Mới từ bên trong .Gorbachev, theo nhìn nhận của Svetlana Savranskaya trong cuốn ” The End of The Soviet Union ” ( năm nay, viết cùng Thomas Blanton ), đã quá tin yêu rằng mạng lưới hệ thống Liên Xô thực sự tốt về thực chất, chỉ cần chỉnh sửa, làm mới là nó sẽ sống sót .Nhưng trên trong thực tiễn, như quan điểm của George Friedman viết trên Geopolitical Futures, thì Gorbachev hay ai khác cũng sẽ chỉ là một diễn viên trên sân khấu chính trị đã thoái trào của Liên Xô, bị thời cuộc đưa đẩy. Đổ lỗi cho ông ” làm Liên Xô tan rã ” là không công minh .

Bốn yếu tố chính quật ngã Liên Xô

Dù tuyên truyền chống Liên Xô của Hoa Kỳ, Anh và Tây Âu tôn vinh vai trò của chủ nghĩa tự do như yếu tố đã vượt mặt khối Đông Âu về niềm tin, trên trong thực tiễn nước Mỹ đã bị choáng khi Liên Xô tan rã .Vẫn theo Svetlana Savranskaya thì những hồ sơ giải mật của Hoa Kỳ gần đây cho thấy đến cuối 1989, Hội đồng An ninh Quốc gia vẫn tư vấn cho Tổng thống Bush đường lối gìn giữ sự toàn vẹn của Liên Xô và biến hóa kế hoạch chống Moscow có từ thời Truman sang ” đưa Liên Xô vào hội đồng quốc tế ” ( integration of the USSR into the existing international system ” ) .Hoa Kỳ thực sự lo lắng Liên Xô tan vỡ và trong chuyến thăm đến Kiev tháng 8/1991, Tổng thống Bush khước từ ủng hộ khẩu hiệu ” Ukraine tự do “, gây tuyệt vọng cho giới đấu tranh, gồm cả Đảng Cộng sản ở nước này đã muốn nhân đây tách khỏi Liên Xô .Tuy thế, việc bỏ vào phút chót học thuyết kiềm chế Liên Xô ( containment – do Harry Truman nêu từ 1947, phần nào dẫn tới những hệ quả kinh hoàng như cuộc chiến tranh hai phe tại Nước Ta ), đã không kịp để Hoa Kỳ ” nâng đỡ Liên Xô ” đi tiếp .Hoa Kỳ bị phê phán là đã tin cậy quá nhiều vào cá thể Gorbachev mà không hiểu hết động lực bên trong của mạng lưới hệ thống Xô-Viết, nhất là những ước vọng của hàng chục dân tộc bản địa trong Liên bang .Có bốn nguyên do chính được cho là làm Liên Xô tan rã : perestroika và glasnost ; sự chối bỏ ý thức hệ cộng sản của đa phần người dân ; kinh tế tài chính suy sụp ( gồm cả góp vốn đầu tư thái quá vào công nghiệp nặng và quốc phòng ), và chủ nghĩa dân tộc bản địa .Khác với nhiều sử gia, gồm cả cách nhìn cho tới nay ở Nước Ta tin rằng thay đổi, minh bạch và Open sẽ khiến chính sách XHCN lâm nguy, tác giả James Nickels cho là perestroika chỉ mang tính ” văn hóa truyền thống “, có tạo ra xúc tác nhất định cho một thiên nhiên và môi trường hoạt động và sinh hoạt chính trị mới nhưng không đóng vai trò quyết định hành động về số phận của Liên Xô .Sau nội chiến, chỉ huy Liên Xô ( bản thân xuất thân từ nhiều dân tộc bản địa khác nhau, mà nhân vật cao nhất Stalin là người Georgia ), nhận ra rằng họ không hề thiết kế xây dựng Liên Xô của một vương quốc, một dân tộc bản địa .” Điệm Kremlin từ những năm 1930 đã ra chủ trương korenizatsia, nhấn mạnh vấn đề đến việc giảng dạy cán bộ Đảng của những nước và dân tộc bản địa thuộc Liên Xô với ngôn từ và văn hóa truyền thống riêng, [ trong khi họ vẫn san sẻ tiếng Nga ]. “Đây cũng là một phần của ý thức hệ XHCN hiện thực, với mong ước chứng tỏ rằng quy mô đó có năng lực biến hóa mọi nền văn hóa truyền thống, đưa về chuẩn một tiêu chuẩn chung trong tương lai .Nhưng nó làm xảy ra thực trạng khi chất keo ” xã hội chủ nghĩa ” mỏng mảnh dần đi, ” cơn sốt chủ nghĩa dân tộc bản địa ” ( fervent nationalism ) đã ra cú đánh sau cuối, dứt khoát, ” quật ngã ” đế chế to lớn mà quyền lực tối cao trải từ Trung Âu tới Biển Nhật Bản .Nguồn hình ảnh, Paul StewartChụp lại hình ảnh ,Đồi thánh giá ở Siauliai, miền bắc Lithuania, nơi người dân vương quốc Baltic này nuôi dưỡng niềm tin dân tộc bản địa suốt trong cả thời Liên XôVì khi mà hơn 50 % dân số Liên Xô, sống ở nhiều nước cộng hòa thành viên khác nhau, bằng cách này hay cách khác – có nơi là biểu tình, xuống đường, có nơi là trưng cầu dân ý, hoặc trải qua những cán bộ Đảng hạng sang người địa phương như ở Ukraine, Georgia, Kazakhstan – không còn muốn lê dài quy mô chung sống trong Liên bang, thì Liên bang phải giải tán, theo James Nickels .

Quả vậy, gần đây, chính Tổng thống Putin đã nói Liên Xô tan rã làm “nước Nga lịch sử mất đi 1/4 diện tích truyền thống, tích lũy trong cả 1000 năm” (xem thêm bài BBC).

Trong vòng chưa đầy hai thế kỷ, nước Nga đã nhân đôi diện tích quy hoạnh, đưa vào vòng trấn áp của chính sách Nga hoàng, và sau 1924 là Liên Xô, hàng trăm vùng chủ quyền lãnh thổ, hàng chục dân tộc bản địa. Quá trình này cũng khiến những yếu tố tiềm ẩn về dân tộc bản địa, biên giới không khi nào thực sự nguôi đi .Nhưng sau 30 năm, liệu ông Putin có bằng cách nào đó ” hồi sinh ” được khoảng trống mà ông cho là ” của Nga “, nhất là làm thế nào thuyết phục được người dân ở những nước bên ngoài Nga trở lại với Nga bằng một hình thức link nào đó hay không, thì thật khó vấn đáp .

Xem thêm:

Source: Thabet
Category: Phong thủy